Orta Asya’daki Tacikistan-Afganistan sınırında gerginlikler alevleniyor; Tacik hükümeti bu ay çok sayıda silahlı saldırı gerçekleştiğini bildiriyor ve Afganistan’ın Taliban liderleriyle olan kırılgan ilişkisini zorluyor.
Duşanbe ve Pekin’deki yetkililer, Tacik yetkililerin “terörist” olarak adlandırdığı kişilerin saldırılarında ve bunun sonucunda Tacik güçleriyle yaşanan çatışmalarda bir düzineden fazla kişinin öldüğünü söyledi. Kurbanlar arasında dağlık eski Sovyet cumhuriyetinin uzak bölgelerinde çalışan Çin vatandaşları da yer alıyor.
Yetkililer, bu hafta yaşanan son çatışmalarda Tacikistan’ın Şemsiddin Şokhin bölgesinde “üç terörist”in de aralarında bulunduğu en az beş kişinin öldürüldüğünü söyledi.
Tacikistan, büyük ölçüde güvenliksiz 1.340 km’lik (830 mil) bir sınırı paylaştığı Afganistan’da Taliban’ın yükselişine uzun süredir karşı çıkıyor.
Analistler, iki ülke arasında yeni bölgesel gerçeklere uyum sağlamaya yönelik temkinli diplomatik etkileşime rağmen, son zamanlardaki sınır çatışmalarının sıklığının Taliban’ın güvenilirliğini zedeleme riski taşıdığını ve onun düzen ve güvenliği sağlama kapasitesi hakkında soru işaretleri yarattığını söyledi.
Tacik-Afgan sınırındaki çatışmalar ve bunların önemi hakkında bildiğimiz her şey:
Tacik-Afgan sınırında neler oluyor?
Sınır, güney Tacikistan ve kuzeydoğu Afganistan’ın uzak, dağlık arazisi boyunca Panj nehri boyunca uzanıyor.
Tacikistan Ulusal Güvenlik Devlet Komitesi perşembe günü yaptığı açıklamada, “terör örgütünün üç üyesinin” Salı günü Tacik topraklarına geçtiğini söyledi. Komite, adamların ertesi sabah yerlerinin tespit edildiğini ve Tacik sınır muhafızlarıyla karşılıklı ateş açıldığını ekledi. Üç davetsiz misafirin de aralarında bulunduğu beş kişinin öldürüldüğü belirtildi.
Tacik yetkililer silahlı adamların isimlerini vermedi veya hangi gruba ait olduklarını belirtmedi. Ancak yetkililer, olay yerinde 3 adet M-16 tüfeği, 1 adet Kalaşnikof saldırı tüfeği, 3 adet yabancı yapımı susturuculu tabanca, 10 adet el bombası, bir gece görüş dürbünü ve patlayıcılar ele geçirildiğini söyledi.
Duşanbe, bunun geçen ay Afganistan’ın Badakhshan eyaletinden kaynaklanan ve personelinin ölümüyle sonuçlanan üçüncü saldırı olduğunu söyledi.
Tacik yetkililer perşembe günü yaptıkları açıklamada, bu saldırıların “Taliban hükümetinin uluslararası yükümlülüklerini yerine getirmede ve güvenliği sağlama ve terör örgütü üyeleriyle mücadele etme konusundaki tutarlı vaatlerini yerine getirmede ciddi ve tekrarlanan bir sorumsuzluk ve taahhütsizlik sergilediğini kanıtladığını” söyledi.
Tacik açıklamasında Taliban’a “Tacikistan halkından özür dilemesi ve ortak sınır boyunca güvenliği sağlamak için etkili önlemler alması” çağrısında bulunuldu.
Tacikistan, saldırıların nedeninin ne olabileceği konusunda bir açıklama yapmadı ancak saldırıların bölgede çalışan Çinli şirketleri ve vatandaşları hedef aldığı görüldü.
Çin tüm bunlara nasıl dahil oluyor?
Pekin, Tacikistan’ın en büyük alacaklısı ve altyapı, madencilik ve diğer sınır bölgesi projelerinde önemli bir ayak izi bulunan en etkili ekonomik ortaklarından biri.
Çin ve Tacikistan ayrıca, Çin’in Sincan bölgesine komşu olan doğu Tacikistan’daki yüksek rakımlı Pamir Dağları boyunca uzanan 477 km’lik (296 mil) bir sınırı paylaşıyor.
Kasım ayının son haftasında Çinli şirketlere ve vatandaşlara yönelik iki saldırı düzenlendi. 26 Kasım’da, patlayıcı cihazla donatılmış bir drone, Tacik-Afgan sınırındaki uzak Khatlon bölgesinde, özel bir Çin altın madenciliği şirketi olan Shohin SM’ye ait bir yerleşkeye saldırarak üç Çin vatandaşını öldürdü.
30 Kasım’daki ikinci saldırıda, silahlı bir grup adam, Tacikistan’ın Darvoz bölgesinde devlete ait China Road and Bridge Corporation’da çalışan işçilere ateş açarak en az iki kişiyi öldürdü.
Tacik yetkililer, bu saldırıların Afganistan’ın Badakhshan vilayetindeki köylerden kaynaklandığını söyledi ancak saldırıların arkasında herhangi bir bağlantı veya sebep açıklamadı.
Çin vatandaşları da Pakistan’ın Belucistan eyaletinde ve Afganistan-Pakistan sınırında saldırıya uğradı.
Çin’in Duşanbe’deki büyükelçiliği Çinli şirketlere ve personele sınır bölgesini boşaltmalarını tavsiye etti. Çinli yetkililer talep edildi “Tacikistan’ın, Tacikistan’daki Çinli işletmelerin ve vatandaşların güvenliğini sağlamak için gerekli tüm önlemleri alması”.
Bu saldırıları kim gerçekleştiriyor?
Saldırganların kimlikleri belirlenmemiş olsa da analistler ve gözlemciler, saldırıların, Afganistan’ın Taliban liderlerini itibarsızlaştırmayı amaçladıklarını söyledikleri Horasan Eyaletindeki IŞİD (IŞİD) kolunun (ISKP) işaretlerini taşıdığına inanıyor.
Uluslararası Kriz Grubu düşünce kuruluşundan Kabil merkezli analist Ibraheem Bahiss, “ISKP, stratejisinin temel dayanağı olarak Afganistan’da yabancılara saldırdı ve Afganistan’da yabancılara saldırılar gerçekleştirdi” dedi.
Bahiss, Al Jazeera’ye şunları söyledi: “Amaç, Taliban’ın bölgesel hükümetlerin etkileşimde bulunması gereken bir güvenlik sağlayıcısı olarak imajını parçalamak.”
Taliban bu saldırılara nasıl tepki verdi?
Kabil, 28 Kasım’da Çinli işçilerin öldürülmesinden duyduğu “derin üzüntüyü” dile getirdi.
Taliban şiddet olaylarından, “bölgede kaos ve istikrarsızlık yaratmaya ve ülkeler arasında güvensizlik tohumları ekmeye çalışan” adı açıklanmayan bir silahlı grubu sorumlu tuttu ve Tacikistan’a tam işbirliği konusunda güvence verdi.
Bu haftaki çatışmaların ardından Taliban içişleri bakanı Sirajeddin Hakkani, Kabil’in, Taliban’ın Afganistan’ın diğer ülkelere saldırmak için üs olarak kullanılmasını önleme taahhüdü karşılığında yabancı birliklerin Afganistan’dan aşamalı olarak çekilmesine ilişkin ABD ile yaptığı anlaşma olan 2020 Doha Anlaşması’na bağlı kaldığını söyledi.
Perşembe günü Kabil’deki Ulusal Polis Akademisi’nde polis memuru mezuniyet töreninde konuşan Hakkani, Afganistan’ın diğer ülkelere tehdit oluşturmadığını ve diyalog kapısının açık kaldığını söyledi.
“We want to address problems, distrust or misunderstandings through dialogue. We have passed the test of confrontation. We may be weak in resources, but our faith and will are strong,” he said, adding that security had improved to the extent that Taliban officials now travel across the country without weapons.
Taliban, Afganistan’da hiçbir “terörist grubun” faaliyet göstermediği konusunda ısrar ediyor. Ancak Birleşmiş Milletler yaptırımları izleme komitesi yakın tarihli bir raporunda ISKP, Tehreek-e-Taliban Pakistan, El Kaide, Türkistan İslam Partisi, Cemaat Ensarullah ve Ittehad-ul-Mücahidin Pakistan dahil olmak üzere çok sayıda silahlı grubun varlığından bahsetti.
Cemaat Ensarullah, El Kaide bağlantılı ağlarla bağlantılı ve esas olarak Kuzey Afganistan’da, Tacik sınırı yakınında faaliyet gösteren bir Tacik grubudur.
Tacikistan ile Taliban arasındaki ilişkiler nasıl?
Onlarca yıldır Tacikistan ile Taliban arasındaki ilişki, grubun Orta Asya’daki en sert eleştirmenlerinden biri olan Duşanbe’ye yönelik derin ideolojik düşmanlık ve etnik güvensizlikle tanımlandı.
1990’larda Tacikistan, Afgan askeri komutanı ve eski Savunma Bakanı Ahmed Şah Mesud’un liderliğindeki Taliban karşıtı Kuzey İttifakı’na katıldı.
Taliban’ın Ağustos 2021’de Afganistan’da yeniden iktidara gelmesinin ardından Tacikistan, yeni hükümeti resmen tanımayı reddeden komşuları arasında tek direnen ülke oldu.
Ancak pragmatik diplomatik katılım, ekonomik zorunluluk ve ISKP’nin varlığına ilişkin paylaşılan güvenlik korkuları nedeniyle 2023’te sessizce başladı. İlişkilerin restorasyonunu hızlandıran üst düzey bir Tacik heyeti, Taliban’ın iktidara dönüşünden bu yana bu tür ilk ziyaret olan Kasım ayında Kabil’i ziyaret etti.
Ancak iki hükümet, diğerinin “teröristleri” barındırdığı, ikili ilişkilerdeki en büyük sorun olduğu ve sınırların ötesinde uyuşturucu kaçakçılığı yapıldığı yönündeki suçlamaları sürdürüyor.
Tacik-Afgan sınırı uzun süredir Afgan eroini ve metamfetaminin Orta Asya’ya, oradan da Rusya ve Avrupa’ya yönelik ana kaçakçılık rotası olmuş ve bölgenin engebeli arazisinden ve zayıf polis kontrolünden yararlanılmıştır.
“Artan frekans [of the clashes] Bahiss, “Bu yeni ve ilginç ve yeni bir tehdidin ortaya çıkıp çıkmadığını görüp görmediğimizi gündeme getiriyor” dedi.
Bahiss, Tacik yetkililerin Çin vatandaşlarına yönelik saldırıların kaynaklandığını söylediği Badakşan eyaletinin, silahlı muhalif gruplardan gelen tehdidi engellemeye çalışan Taliban için karmaşık bir güvenlik durumu sunduğunu da sözlerine ekledi.
Taliban’ın eyaletteki haşhaş ekimine yönelik baskıları nedeniyle bu güvenlik sorununun daha da karmaşık hale geldiğini söyledi. Taliban bu politikaya kuzeydeki çiftçilerin direnişiyle karşılaştı. Bunun nedeni büyük ölçüde Badakshan’ın arazisinin, haşhaşların geçerli tek nakit mahsul olduğu anlamına gelmesidir.
Taliban’ın diğer komşularla durumu nasıl?
Taliban’ın 2021’de Afganistan’ın kontrolünü yeniden ele geçirmesinden bu yana, bazı komşuları pragmatik bir ticari ilişki sürdürürken diğerleri bunu sürdürmedi.
Daha önce hamisi olan Pakistan ile ilişkiler, özellikle kötüleşti. İslamabad, Kabil’i Pakistan Talibanı olarak da bilinen Tehrik-i-Taliban Pakistan savaşçılarına yataklık etmekle suçluyor. Bu konuyla ilgili gerginlikler Kasım ayında Pakistan’ın hava saldırıları başlattı Kabil, Host ve diğer eyaletlerde Taliban’ın sınır karakollarına misilleme amaçlı saldırılarına yol açtı.
Katar ve Türkiye’nin aracılık ettiği ateşkes öncesinde onlarca kişi hayatını kaybetti. Ancak her iki taraf da o zamandan bu yana çatışmaya girdi ve birbirlerini kırılgan ateşkesi bozmakla suçladı.
Taliban, İslamabad’ın iddialarını reddediyor ve Pakistan’ı “kendi güvenlik başarısızlıklarından” sorumlu tutuyor.
Bu arada Taliban şu anda yatırım yapıyor yeni bir ilişki geliştirmek Pakistan’ın ezeli rakibi Hindistan ile ticaret ve güvenlik görüşmeleri için Hindistan şehirlerini ziyaret eden heyetler. Yeni Delhi daha önce Taliban karşıtı ittifakın bir parçasıydı. Ancak Pakistan ile Taliban arasındaki bağların bozulmasıyla bu yaklaşım değişti.