İslamabad, Pakistan – Pakistan’ın devlet havayolu şirketi olarak yetmiş yıl çalıştıktan sonra hükümet, Pakistan Uluslararası Havayolları’nın (PIA) çoğunluk hissesini bu hafta başında halka açık bir televizyon açık artırmasında 482 milyon dolara satarak yıllardır süren başarısız özelleştirme girişimlerine son verdi.
Karaçi merkezli bir menkul kıymet komisyoncusu olan Arif Habib Limited (AHL), kazanan konsorsiyuma liderlik etti; bu konsorsiyumda AKD Group Holdings Limited, gübre üreticisi Fatima Gübre, özel okul ağı City Schools ve emlak firması Lake City Holdings Limited yer alıyor.
Önerilen Hikayeler
4 öğenin listesilistenin sonu
Başarılı teklifin ardından, askeriyenin sahip olduğu ve halka açık bir şirket olan Fauji Fertilizer Company Limited (FFC) de konsorsiyuma katıldı. Grup, Lucky Cement’in yanı sıra özel bir havayolu olan Air Blue liderliğindeki rakip bir konsorsiyumun rekabetiyle karşı karşıya kaldı.
Hükümet tarafından geniş çapta duyurulan ve canlı olarak yayınlanan açık artırma, PIA’nın özelleştirilmesine yönelik ikinci resmi girişim oldu. Ekim 2024’teki önceki bir çaba, özel bir emlak firmasının 36 milyon dolarlık tek teklifinin hükümetin 305 milyon dolarlık taban fiyatının çok gerisinde kalması üzerine çöktü.
PIA’nın özelleştirilmesi, Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) İslamabad’ı zarar eden devlete ait işletmeleri boşaltmaya çağıran baskısının ardından geldi. Pakistan şu anda kontrol altında 7 milyar dolarlık IMF kredi programıhavayolunun özelleştirmesini bu yılın sonuna kadar tamamlama taahhüdünde bulunmuştu.
Satış, kazanan konsorsiyum ve anlaşmanın muhalefet partileri ve diğer kesimler tarafından neden eleştiri aldığı hakkında şu ana kadar bilinenler şöyle:
Kazanan teklif hakkında ne biliyoruz?
Salı günü İslamabad’da beş yıldızlı bir otelde gerçekleştirilen ihale, birkaç arayla birlikte yaklaşık 90 dakika sürdü. Ulusal taşıyıcının yüzde 75 hissesi için ilk teklifleri üç parti verdi.
Hükümet, yatırımcıları çekmek için geçen yıl PIA’yı yeniden yapılandırdı ve 2,3 milyar doları aşan uzun vadeli borçları ayrı bir kuruluşa ayırdı. Aynı zamanda IMF tarafından onaylanan önlemler olan politika sürekliliği garantileri ve vergi indirimi de teklif etti.
İlk turda Air Blue, hükümetin asgari fiyatı olan 356,9 milyon doların çok altında bir rakam olan 94,59 milyon doları teklif ettikten sonra açık ihaleden diskalifiye edildi.
Kalan iki konsorsiyum taban fiyatını belirledikten sonra açık ihale başladı. AHL liderliğindeki grup, yüzde 75 hisse için 482 milyon dolarlık nihai teklifle galip geldi.
Bir gün sonra düzenlenen basın toplantısında, hükümetin özelleştirme danışmanı Muhammed Ali, kazanan teklifin yüzde 92,5’inin (yaklaşık 446 milyon dolar) yeniden PIA’ya yatırılacağını söyledi. Geriye kalan 36 milyon dolar hükümete gidecek ve hükümet de yaklaşık 160,6 milyon dolar değerindeki yüzde 25’lik hisseyi elinde tutacak.
Arif Habib daha sonra özel bir televizyon kanalına yaptığı açıklamada, konsorsiyumun kalan yüzde 25 hisseyi de satın almayı planladığını ve havayolunu gelecek yılın nisan ayına kadar yeniden hizmete sokmayı planladığını söyledi.
Anlaşma şartlarına göre konsorsiyumun satın alma bedelinin üçte ikisini üç ay içinde, kalan üçte birini ise bir yıl içinde ödemesi gerekiyor. Kalan yüzde 25’lik hissenin de satın alınmasına ilişkin kararın da üç ay içinde verilmesi gerekiyor.
PIA’nın özelleştirilmesi ihtiyacı neden ortaya çıktı?
Bir zamanlar Pakistan’ın en prestijli markası olarak kabul edilen PIA, dünya çapında uçuşlar gerçekleştiriyordu ve hatta Pierre Cardin tarafından tasarlanan üniformalarla övünüyordu. 1955 yılında 13 uçaktan oluşan bir filoyla kurulan havayolu, hızla kapsama alanını genişletti.
PIA, Kahire ve Roma üzerinden Londra’ya ilk uluslararası uçuşunu gerçekleştirdi ve birçok kilometre taşına imza attı. Boeing 707 jet uçağını alan ilk Asyalı havayolu oldu, yeni uluslararası rotalar açtı ve 1980’lerde Dubai merkezli taşıyıcı Emirates’in lansmanına yardımcı olduğu için itibar kazandı.
Ancak yirmi yılı aşkın bir süre sonra, havayolu yaygın olarak devlete borç yüklü bir yük olarak görülüyor. Birbirini takip eden hükümetler PIA’yı boşaltmaya çalıştı ancak muhalefet partilerinin direnişi ve işçi sendikalarının protestoları nedeniyle başarısız oldu.
Ali’ye göre PIA’nın 2015 ile 2024 yılları arasında borçları 1,7 milyar dolardan fazla olurken, uzun vadeli borçları 2,3 milyar doları aştı.
Çarşamba günkü basın toplantısında, “Bu kez süreç geçmişten alınan derslerle ilerletildi ve kapsamlı bir hazırlık ve sorumlulukla tamamlandı” dedi.
Ali, PIA’nın bir zamanlar yaklaşık 50 uçak işlettiğini ve yaklaşık 40 uluslararası noktaya hizmet verdiğini söyledi. Bugün 33 uçaktan oluşan filonun sadece 18 tanesi faaliyette.
Havayolunun şu anda yaklaşık 30 destinasyona hizmet verdiğini, yaklaşık 240 haftalık gidiş-dönüş uçuş gerçekleştirdiğini ve iç pazarın yüzde 30’undan fazlasını elinde bulundurduğunu ekledi. Bu pay, özel taşıyıcıların yükselişiyle daha önceki yıllardaki en az yüzde 60’tan keskin bir düşüş gösterdi.
PIA ayrıca en az 78 destinasyon için iniş hakkına sahiptir ve 170’den fazla havaalanı slotuna erişime sahiptir.
2014 yılında havayolu, en az 16.000’i daimi personel olmak üzere 19.000’den fazla kişiyi istihdam ediyordu. Yıllar geçtikçe bu sayı kademeli olarak 7.000’in altına düştü.
PIA’nın, uçaklarından birinin Karaçi caddesine düşerek 97 kişiyi öldürmesinden bir ay sonra, Haziran 2020’de Birleşik Krallık ve Avrupa’ya uçması da yasaklandı. Felaket, pilotlar ve hava trafik kontrolü tarafından insan hatasına atfedildi ve ardından pilotlara verilen lisansların neredeyse üçte birinin sahte veya şüpheli olduğu iddiaları geldi.
Ancak Avrupa’ya yönelik dört yıllık yasak, Avrupa Birliği Havacılık Güvenliği Ajansı tarafından Aralık 2024’te kaldırıldı ve Pakistan devlete ait taşıyıcı, Ocak ayında kıtaya uçuşlarına yeniden başladı. Daha sonra Temmuz ayında İngiltere’de yasağını da kaldırdı.
Açık artırmaya yönelik eleştiriler neler ve analistler satışa nasıl bakıyor?
Hükümet, işlemi “büyük sembolik değere sahip” “mümkün olan en iyi sonuç” olarak selamlarken, muhalefet partileri anlaşmayı kınadı.
Eski Başbakan İmran Han’ın Pakistan Tehreek-e-Insaf (PTI) liderliğindeki muhalefet ittifakı Tehreek Tahafuz Ayeen-i-Pakistan (TTAP), özelleştirmeyi reddetti ve ulusal bir varlığın kamu yetkisi, parlamento denetimi, şeffaflık ve anayasal meşruiyet olmadan elden çıkarılmasının kabul edilemez olacağı konusunda uyarıda bulundu.
Diğer yorumcular ihale sürecini sorguladılar ve bunu cevaplardan çok soruları gündeme getiren bir “şaşırtma” eylemi olarak tanımladılar. Bazıları hükümeti yüzde 75’lik hisseyi yalnızca 36 milyon dolara fiilen satmakla suçladı; çünkü geri kalan kısım, yeni özel sahiplerinin artık faydalanacağı bir havayolu şirketine geri yatırılacak.
Ali bu iddiaları reddetti.
“Yapılanmamız, nakit olarak 10 milyar rupi (36 milyon dolar) alacak ve özsermayelerimizin değeri 45 milyar rupi (160 milyon dolar) olacak şekildeydi. Yani hükümet toplamda 55 milyar rupi (196 milyon dolar) değerinde bir değer elde edecek ve 125 milyar rupi (446 milyon dolar) havayoluna geri dönecek” dedi.
Bazı ekonomistler ve havacılık analistleri, hangi hükümetin iktidarda olduğuna bakılmaksızın sonucun mümkün olan en iyi anlaşma olduğunu savunuyor.
Lahor Yönetim Bilimleri Üniversitesi’nde (LUMS) ekonomist ve yardımcı doçent olan Fahd Ali, anlaşmayı su geçirmez olarak nitelendirdi.
Al Jazeera’ye şöyle konuştu: “Eleştirmenler aynı zamanda sahip olduğu kazançlı çıkarma haklarından ve rotalarından ve yeni sahibinin maliyetlerini karşılamak için bunları nasıl satabileceğinden de bahsediyor. Ancak insanlar PIA’nın varış noktasının altın yumurtlayan kazlar olduğunu anlayamıyorlar.”
Havayolunun bu rotalardan yararlanamadığını çünkü devletin sağlayamayacağı ek yatırım gerektirdiğini söyleyen yetkili, bunları satmanın gelecekteki kazançlara zarar vereceğini de sözlerine ekledi.
“Bu kısıtlamalar göz önüne alındığında, anlaşma iyi görünüyor” dedi.
Karaçi merkezli ekonomi yorumcusu Khurram Husain, işlemin alışılmışın dışında olduğunu, kardan ziyade kayıpları durdurma ihtiyacından kaynaklandığını söyledi.
Al Jazeera’ye şöyle konuştu: “Kayıplarınızı iki şekilde azaltabilirsiniz. Ya hepsini kapatırsınız, PIA’nın varlığını sona erdirerek şirketi isimlendirir ve listeden çıkarırsınız. Ya da diğeri onu özel sektöre devreder ve onların işletmesini sağlarsınız.”
Woodrow Wilson Merkezi’nin eski bir üyesi olan Husain, hükümet harekete geçmeseydi PIA’nın 2,3 milyar dolarlık uzun vadeli yükümlülüklerinin büyümeye devam edeceğini söyledi.
“Hangi noktada dururuz? Hükümetin hesabı buydu. Kayıpları azaltmak değil, kontrol altına almak istiyorlardı” dedi.
Konsorsiyumun parçası kimler ve ordunun katılımı neden soruları artırıyor?
Konsorsiyumun liderliğini komisyonculuk hizmetleri, gübre, çelik ve gayrimenkul alanlarında faaliyet gösteren Arif Habib yapıyor. Daha önce Özelleştirme Komisyonu üyeliği yaptı.
Diğer ortaklar arasında Fatima Grubunun bir parçası olan Fatima Fertilizer ve Arif Habib Grubu, 1970’lerin sonlarında kurulan ve şu anda en az 150.000 öğrenciyle 500’den fazla kampüsü işleten Şehir Okulları ve Lahor merkezli bir emlak geliştiricisi olan Lake City Pakistan yer alıyor. İş adamı Aqeel Karim Dhedhi liderliğindeki AKD Holdings de grubun bir parçası.
Ancak Fauji Fertilizer Company Limited’in (FFC) satış sonrası konsorsiyuma katılma kararı tartışmayı tetikledi. Pakistan Menkul Kıymetler Borsası’nda işlem gören FFC, hisselerinin yüzde 40’ından fazlasına sahip olan, ordu tarafından işletilen Fauji Vakfı’nın bir yan kuruluşudur.
Pakistan’ın enerji, gıda ve finansla ilgilenen en büyük gübre üreticisi olan FFC’nin hareketi, bazıları tarafından ordunun ayak izinin havacılık sektörüne doğru genişlemesi olarak görülüyor.
Pakistan ordusu, otuz yılı aşkın süredir doğrudan ülkeyi yöneten ve siyasi, sosyal ve ekonomik meseleler üzerindeki derin etkisini koruyan ülkenin en güçlü kurumu olmaya devam ediyor.
Eleştirmenler, Özel Yatırım Kolaylaştırma Konseyi’ni (SIFC) bu duruma örnek olarak gösteriyor. ordunun artan rolü Ekonomik karar vermede. Haziran 2023’te Başbakan Şehbaz Şerif’in ilk döneminde kurulan SIFC, bürokrasiyi ortadan kaldırarak yatırımı teşvik etmekle görevli sivil ve askeri liderlerden oluşan güçlü bir organdır. Şeffaflık konusunda sürekli eleştirilere maruz kaldı.
Husain, FFC’nin konsorsiyumdaki varlığının uzun vadede “çok önemli” olabileceğini söyledi.
“Bu anlaşma kapsamında gerçekte olanın PIA’nın devletin bir kolundan diğerine geçmesi olması mümkündür” dedi.
Karaçi merkezli ekonomi analisti Ali Khizar, FFC’nin dahil edilmesinin özel yatırımcılar için uzun vadeli güvenlik güvenceleri sağlayabileceğini söyledi.
Al Jazeera’ye “Tarihsel olarak, Pakistan’da değişen hükümetle birlikte politikaların 180 derece dönüş yaptığını gördük, bu yüzden belki de yatırımcı güvenliğini sağlamak için askeri varlığa sahip olmayı garantiye almaları gerekiyordu. Ancak FFC, AHL’den daha fazla hisseye sahip olursa, o zaman bu onların nüfuzunu ve karar alma mekanizmalarını değiştirebilir” dedi.
Fahd Ali, askeriye tarafından işletilen işletmelerin diğer devlete ait işletmelerden (SoE’ler) farklı çalışma eğiliminde olduğunu söyledi.
“Diğer OHAL’leri rahatsız eden siyasi müdahalelerden korunuyorlar. Ancak devletin artık PIA’dan ellerini yıkayabileceğini düşünenler yanılıyor olabilir” dedi.
Khizar, bu işlemin, havayolunu özelleştirmeye yönelik yirmi yıldır süren başarısız girişimlerin ardından bir atılım anlamına geldiğini, ancak artık önemli miktarda özel sermaye ve ordunun nüfuzuyla desteklenen bir havayolunun havacılık pazarını kontrol etmesi durumunda endişelerin devam edeceğini de sözlerine ekledi.
“Diğer yerli havayollarına yönelik bir korku var” diye kabul etti. “Fakat çok fazla potansiyel var. PIA’nın ana fırsatı uluslararası pazardır ve rekabet etmesi gereken yer burasıdır” dedi.