Cumhurbaşkanı olmak için neler gerekir ve Devlet başkanının yetkileri nelerdir?

Cumhurbaşkanlığı seçimleri yaklaşıyor ve bu nedenle hafızanızı tazelemek ve esasları hatırlamak her zaman iyidir: Bir Cumhurbaşkanı ne demektir, ne yapmalı, ne yapar ve ne yapabilir?

Anayasa ve seçim kanunu objektif kriterleri ve kampanyadan önce başlayan resmi bir süreci tanımlar. Cumhurbaşkanlığı Seçim Kanunu ve Ulusal Seçim Komisyonu’ndan (CNE) alınan bilgilere göre cumhurbaşkanı adayı olabilmek için şu şartlar zorunludur:

• Portekiz vatandaşlığına sahip olmak
• en az 35 yaşında olmak
• Aktif seçmen kapasitesine sahip olmak
• En az 7.500 ve en fazla 15.000 oy kullanan vatandaş tarafından toplanan ve onaylanan teklifler (imzalar) yoluyla seçmenler tarafından önerilen bir adaylığa sahip olmak. Listeler, sürecin usule uygunluğunu değerlendiren Anayasa Mahkemesi’ne teslim ediliyor.

Peki kimler başvuramaz?

• Başvuru sahibinin bağlı olduğu Şube Genelkurmay Başkanı tarafından özel bir lisans verilmediği sürece kadrolu ve gönüllü veya sözleşmeli olarak görev yapan askeri personel
• Cumhurbaşkanı üst üste üçüncü kez, eski Cumhurbaşkanı ise üst üste ikinci dönemini tamamladıktan sonraki beş yıl içinde
• İstifa halinde Cumhurbaşkanı, bir sonraki seçimde veya istifadan sonraki beş yıl içinde aday olamaz.
• Görevini yerine getirirken işlediği bir suçtan hüküm giymiş olan Cumhurbaşkanı.

2026’da başkanlık seçimi yapılacak 18 Ocak ve büyük olasılıkla bu seçimlerde ikinci tura çıkacağız. Sonuncusu, 40 yıl önce, 1986’da, seçimleri PS’nin rekoruna (%48,82’ye karşı %51,18) kaybedecek olan Mário Soares ile Diogo Freitas do Amaral arasında yaşandı.

Cumhurbaşkanı seçildiğinde “Portekiz Cumhuriyeti’ni temsil eden” ve ulusal bağımsızlığı, Devletin birliğini ve demokratik kurumların düzenli işleyişini sağlayan organ haline gelir. Aynı zamanda doğası gereği Silahlı Kuvvetlerin Başkomutanıdır.

Uygulamada, Devlet Başkanı seçimleri planlayabilir, Cumhuriyet Meclisini feshedebilir ve öngörülebilir durumlarda Hükümeti görevden alabilir. Aynı zamanda diplomaları yayınlama veya bunları siyasi olarak veto etme yetkisine de sahiptir ve anayasaya uygunluğun önleyici veya ardışık olarak denetlenmesini talep edebilir. Diğer yetkilerinin yanı sıra, af verebilir ve cezaları hafifletebilir; dış planda anlaşmaları onaylar ve anayasal şartlara göre savaş ilan eder ve barış yapar.

Başkan şu ifadelere yer verdi: görev, yetki, hak ve yetkiler:

• Silahlı Kuvvetlerin Anayasaya ve demokratik kurumlara bağlılığının sağlanmasına anayasal yetkileri çerçevesinde katkıda bulunma görevi;
• Silahlı Kuvvetlerin durumu hakkında Hükümet tarafından bilgilendirilme hakkı;
• Silahlı Kuvvetlerin güvenlik güçleriyle işbirliğini içeren görevlerde ve saldırganlığa veya ulusötesi tehditlere karşı hizmetlerde kullanılması konusunda Hükümet tarafından gerekçeli iletişim yoluyla önceden bilgilendirilme hakkı;
• Silahlı Kuvvetlerin ve diğer kuvvetlerin bir askeri güce entegre edildiğinde ulusal topraklar dışındaki askeri operasyonlarda kullanılması konusunda Başbakan tarafından gerekçeli iletişim yoluyla önceden bilgilendirilme hakkı;
• Ulusal savunma politikasının yürütülmesi konusunda Hükümete özel olarak tavsiyede bulunma görevi;
• Silahlı Kuvvetler hiyerarşisinde ilk sırayı alma hakkı;
• Milli savunma konularında Silahlı Kuvvetler Genelkurmay Başkanı ile Deniz, Kara ve Hava Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlarına danışmak;
• Kendi inisiyatifinizle askeri nişanlar verin.

Diğer organlarla ilgili yetkiler

• Danıştay’a başkanlık etmek;
• Seçim kanununa uygun olarak, Cumhurbaşkanı, Cumhuriyet Meclisi Milletvekilleri, Avrupa Parlamentosu Milletvekilleri ve özerk bölgelerin Yasama Meclisleri Milletvekilleri için seçim gününü planlamak;
• Cumhuriyet Meclisini olağanüstü toplantıya çağırmak;
• Cumhuriyet Meclisine ve özerk bölgelerin Yasama Meclislerine mesaj göndermek;
• Cumhuriyet Meclisini, temsil edilen taraflar ve Danıştay’ı dinledikten sonra 172’nci madde hükümlerine göre feshedebilir;
• 187’nci maddenin 1’inci fıkrası uyarınca Başbakanı atamak;
• 195’inci maddenin 2’nci fıkrası uyarınca Hükümetin görevden alınmasına, 186’ncı maddenin 4’üncü fıkrası uyarınca Başbakanın görevden alınmasına;
• Başbakanın teklifi üzerine Hükümet üyelerini atamak ve görevden almak;
• Başbakanın talep etmesi halinde Bakanlar Kuruluna başkanlık etmek;
• Danıştay ve onlarda temsil edilen tarafların görüşünü aldıktan sonra, 172’nci madde hükümlerine uygun olarak, gerekli uyarlamaları yaparak, özerk bölgelerin Yasama Meclislerini feshetmek;
• Hükümete danıştıktan sonra, özerk bölgeler için Cumhuriyet Temsilcilerini atamak ve görevden almak;
• Hükümetin teklifi üzerine Sayıştay başkanını ve Cumhuriyet Başsavcısını atar ve görevden alır;
• Danıştay’ın beş üyesini ve Yargı Yüksek Kurulu’nun iki üyesini atamak;
• Milli Savunma Yüksek Konseyine başkanlık etmek;
• Hükümetin teklifi üzerine, Silahlı Kuvvetler Genelkurmay Başkanını, duruma göre Silahlı Kuvvetler Genelkurmay Başkan Yardımcısını ve Silahlı Kuvvetlerin üç kolunun Genelkurmay Başkanlarını, son iki durumda Silahlı Kuvvetler Genelkurmay Başkanını dinledikten sonra atar ve görevden alır.

Kendi eylemleri

• Silahlı Kuvvetler Yüksek Komutanı görevlerini yerine getirmek;
• Kanun, kanun hükmünde kararname ve düzenleyici kararnameleri çıkarmak ve yayınlamak, uluslararası anlaşmaları ve diğer Hükümet kararlarını onaylayan Cumhuriyet Meclisi kararlarını imzalamak;
• İlgili ulusal çıkarları ilgilendiren soruları, 115. madde uyarınca ve 232. maddenin 2. paragrafında ve 256. maddenin 3. paragrafında atıfta bulunulan soruları referanduma sunmak;
• 19. ve 138. maddeler hükümlerine uygun olarak sıkıyönetim veya olağanüstü hal ilan etmek;
• Cumhuriyet hayatını etkileyen tüm ciddi acil durumlar hakkında görüş bildirmek;
• Hükümete danıştıktan sonra af ve cezaların hafifletilmesi;
• Anayasa Mahkemesinden kanunlarda, kanun hükmünde kararnamelerde ve uluslararası sözleşmelerde yer alan normların anayasaya uygunluğuna ilişkin önleyici bir değerlendirme yapmasını talep etmek;
• Anayasa Mahkemesinden hukuk normlarının anayasaya aykırı ilan edilmesini ve ihmal nedeniyle anayasaya aykırılığın tespit edilmesini talep etmek;
• Yasalara uygun olarak nişanlar verin ve Portekiz fahri nişanlarının büyük üstadı rolünü üstlenin.

Uluslararası ilişkiler

• Hükümetin teklifi üzerine büyükelçiler ve olağanüstü elçiler atamak ve yabancı diplomatik temsilcileri akredite etmek;
• Usulüne uygun olarak onaylandıktan sonra uluslararası anlaşmaları onaylamak;
• Fiili veya yakın bir saldırı durumunda, Hükümetin teklifi üzerine, Danıştay’ı dinledikten sonra ve Cumhuriyet Meclisi’nin izniyle veya oturumda olmadığı ve derhal toplanması mümkün olmadığı takdirde Daimi Komisyonun izniyle savaş ilan edin ve barış yapın.

İlan ve veto

• Cumhuriyet Meclisinin kanun olarak yayımlanacak kararnamesinin alınmasından veya bu kararda yer alan bir kuralın anayasaya aykırılığı yönünde karar vermeyen Anayasa Mahkemesi kararının yayımlanmasından itibaren yirmi gün içinde Cumhurbaşkanı, gerekçeli bir mesajla diplomanın yeniden değerlendirilmesini talep ederek kararı yayımlamak veya veto hakkını kullanmak zorundadır.
• Cumhuriyet Meclisinin oylamayı tam görevde bulunan milletvekillerinin salt çoğunluğuyla onaylaması halinde, Cumhurbaşkanının diplomayı aldıktan sonra sekiz gün içinde ilan etmesi gerekir.
• Ancak, kuruluş kanunu niteliğindeki kararnamelerin ve aşağıdaki konulara ilişkin kararların onaylanması için, tam görevdeki Milletvekillerinin salt çoğunluğundan daha fazla olduğu sürece, mevcut Milletvekillerinin üçte iki çoğunluğu gerekli olacaktır:

a) Dış ilişkiler;
b) Kamu sektörü, özel sektör ile kooperatif ve sosyal sektörün üretim araçları üzerindeki mülkiyeti arasındaki sınırlar;
c) Anayasada öngörülen ve kuruluş kanunu şeklini almayan seçim kanunlarının düzenlenmesi.

• Hükümetten yayımlanacak herhangi bir kararnamenin alınmasından veya bu kararnamede yer alan bir kuralın anayasaya aykırılığı yönünde karar vermeyen Anayasa Mahkemesi kararının yayımlanmasından itibaren kırk gün içinde Cumhurbaşkanı, vetonun anlamını Hükümete yazılı olarak bildirmek suretiyle bu kararı yayımlamak veya veto hakkını kullanmak zorundadır.
• Cumhurbaşkanı da 278 ve 279’uncu maddeler uyarınca veto hakkını kullanıyor.